برخوردهای تربیتی امام رضا علیه السلام

امامان شیعه علیهم السلام، اسوه و الگوی فکری، اعتقادی، عملی و اخلاقی هستند و راه نجات، در پیروی از آنان است و ائمه، در تمام جهات، رای ما مقتدا و نمونه و «امام»‎اند، در قول و فعل، در اخلاقیات و اجتماعیات، و بالاخره در همه چیز.

به فرموده امام علی علیه السلام:

«انظُروا اهل بیت نبیکم فالزموا سمتهم و اتبعوا أثرهم.(1)

از بین همه مسائل، حیات حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام و ابعاد گوناگون زندگی آن حضرت، بعد «اخلاقی» را برای بحث در این مقال انتخاب کرده‎ایم.

آن حضرت، از نظر بعد روحی و معنوی، معجزات و کرامات، علوم و فضایل، مباحثات کلامی با پیروان فِرق و مذاهب، شیوه برخورد با سیاستمداران و دولتمردان عباسی، ارتباط تشکیلاتی با شیعه و هواداران، مسأله ولایتعهدی مأمون، برخورد با گروه‎های مختلف اجتماعی، مکتب فقهی و اعتقادی، فعالیت سیاسی و رهبری شیعه، و بسیاری جنبه‎های دیگر شایسته بررسی دقیق و گسترده است، به خصوص که در برخی از آنها کمتر کار منسجم و دقیق و مدونی انجام گرفته است.

جریان های فکری زمان امام رضا (ع)

در عصر امام رضا (ع) جریان‌های فکری مختلفی بوده که اگر تقسیم بندی کنیم از سه جریان فکری تغذیه می‌کرد:

1. افکار عرب جاهلی که در کنار افکار مسلمانان به حیات خود ادامه داد.
2. اندیشه‌هایی که در اثر اسلام به وجود آمد، یعنی فرهنگ اسلامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم‌ السلام در جامعه به دنبال آن بودند.
3. جریان فکری دیگر که در اثر فتوحات و گسترش اسلام وارد شد.
پس ما اینجا سه منبع فکری را می‌توانیم تفکیک کنیم؛ یکی افکار دوره جاهلیت، دوم: افکار اسلامی و سوم: افکاری که از بیگانگان وارد جهان اسلام شد و این مسئله در همه جا و در هر زمانی می‌تواند باشد و در این زمان نیز هست. 
امام رضا علیه‌ السلام در دوره‌ای زندگی می‌کرد که با آمدن مأمون، جوّی در فضای جهان اسلام به وجود آمده بود که جریانهای فکری مختلف با همدیگر نزاع می‌کردند و مناظراتی در آن دوره بین اینها اتفاق می‌افتاد.

مامون خود را یک آزاد اندیش معرفی می‌کرد و ترتیبی داده بود که این مناظرات رخ دهد و اندیشه صحیح در میان این افکار مشخص شود.
بعضی‌ها می‌گویند مامون یک معتزلی مسلک است و بعضی دیگر او را شیعه می‌دانند به خاطر این که عقل گرایی توسط مامون در جامعه اسلامی رواج پیدا کرد. یعنی افکار عقل‌ گرایی در این زمان برخلاف گذشته به اوج خود رسید. دارالترجمه‌ ها در آن زمان تشکیل شد. اندیشمندان خارجی فرصت پیدا کردند که با مسلمانان وارد بحث شوند. یعنی یک حمایتی از این مناظرات شد.
البته بعضی‌ها گفته‌ اند یکی از دلایلی که مامون از این مسائل حمایت می‌کرد این بود که روی افکار ائمه و افکار صحیح، سرپوش گذاشته شود و این افکار در مقابل اندیشه صحیح یک مقاومتی داشته باشد.
به هر حال در آن دوره گروههای مختلف فکری آزادانه با همدیگر به بحث می‌نشستند و حتی در کاخ مامون این مجالس تشکیل می‌شد و بعد از اینکه امام رضا علیه‌السلام ولایتعهدی را مجبور شدند بپذیرند، در حضور آن حضرت، این مناظرات تشکیل می‌شد و امام رضا علیه‌السلام از این فرصت نهایت استفاده را می کردند.