راهکارهای مقابله با فقر از نظر امام رضا علیه السلام

در اندیشه و سیره رضوی اولویت‌های مهمی ‌جهت مبارزه با فقر در نظر گرفته شده است و بررسی سیره رضوی نشان دهنده این اولویت‌ها و ضرورت‌ها است:

از مسائل فکری و عقیدتی نادرستی که زمینه درونی فقر و محرومیت را می‌سازد و رویارویی با آن را غلط و ناممکن جلوه می‌دهد، نسبت دادن فقر است به عوامل طبیعی و کمبود مواد در زمین و سلب مسئولیت از انسان‌ها و سیستم و نظام اجتماعی. در این نوع اندیشه‌ها، مبارزه با فقر غیرممکن و بیرون از حوزه اختیار و قدرت انسان معرفی می‌شود. و این اشتباهی بزرگ و بدآموزی زیان‌باری است که از عوامل فکری و فرهنگی پایداری فقر در جامعه می‌باشد.

اسراف

هوا بهاری بود. نم نم، نسیم خنکی می وزید. گنجشک ها روی درخت بزرگ حیا، شلوغ کرده بودند. چند نفر از دوستان و آشنایان در خانه امام رضا(ع) میهمان بودند.
امام از اتاق میهمانان بیرون آمدند. وقتی در ایوان خانه پاگذاشتند صدای جیک جیک بچه پرستوها را شنیدند. به سقف ایوان چشم دوختند. مدتها بود که پرستویی برسقف چوبی ایوان لانه گذاشته بود. امام هر وقت که از آنجا رد می شدند به لانه پرستو نگاه می کرد و خوشحال می شد. حالا دیگر جوجه هایش بزرگ شده بودند. امام دیدند که پرستوی مادر از راه رسید. جوجه ها حریصانه نوکشان را از هم باز کردند. پرستوی مادر غذا در دهان یکی گذاشت و دوباره به آسمان پرواز کرد.
امام لبخند زد و به حیاط رفتند. وضو گرفتند. موقع برگشتن در گوشه حیاط نگاهشان به چیزی افتاد. کمی ایستادند و با تعجب به آن خیره شدند. بعد جلوتر رفتند و آن را برداشتند. خیلی ناراحت شدند. سرشان را چند بار با افسوس تکان دادند و از ناراحتی روی پله ایوان نشستند. میهمانها که منتظر برگشتن امام بودند از دیرکردن او نگران شدند. یکی از دوستان جوان امام که از لای در متوجه امام شده بود بیرون آمد.
-سرورم چرا داخل نمی شوید؟ چیزی شما را ناراحت کرده است؟

جهاد اقتصادی از دیدگاه امام رضا علیه السلام

سخنان اهل بیت (ع) در بردارنده خیر دنیا و آخرت است آن بزرگواران با رهنمودهای گران بهایشان، هم شیوه های خوشبختی در دنیا را فرا راه پیروانشان قرار داده اند و هم شیوه های خوشبختی در آخرت را. آموزه های به جا مانده از هشتمین امام ما نیز، هم در بردارنده رهنمودهای سامان بخشی به دنیای انسان هاست و هم به خوشبختی آخرت توجه دارد. بر این اساس و به منظور آبادانی دنیای آدمیان، به اندیشه های اقتصادی امام رضا(ع) اشاره می شود. بررسی اندیشه های اقتصادی امام هشتم(ع)، آنگاه اهمیت بیشتری می یابد که بدانیم، یکی ازاهداف مقام معظم رهبری در نام گذاری سال ۱۳۹۲به سال «حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی»، شکوفایی اقتصادی ایران است. در این نوشتار به برخی ازاین اندیشه های ناب اشاره می کنیم..

 

1- کار و تلاش

کار وکوشش، قانون عام آفرینش برای شکوفایی اقتصادی و دست یابی به اهداف و آرزوهای بلند است. خداوند در این باره هیچ بخلی نورزیده است. هرکه این قانون را به درستی به کار گیرد، دنیای او رونق می گیرد و شکوفا می شود؛ اگرچه بر آیینی جز آیین اسلام باشد. در مقابل، هرکه از این قانون مهم، غفلت کند و آن را نادیده انگارد و وانهد، دچار تنگنا، عقب ماندگی و تهی دستی خواهد شد؛ اگرچه مسلمانی شیعی و دارای مکتب «اثنی عشری» باشد و گرچه شب و روز خویش را به دعا و توکل و عبادت سپری کند.

امام رضا(ع) به خوبی از این قانون آگاه بود، چنان که سامان بخشیدن به دنیای انسان ها را در گرو پای بندی به این قانون می دانست. در نتیجه، آنها را به کار و کوشش فرا می خواند. احمد بن ابی نصر بَزّنطی می گوید: «به امام رضا(ع) گفتم: کوفه به من نمی سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و درآنجا در روزی برمردم گشاده است. حضرت فرمود: «اگر می خواهی بیرون بروی برو؛ چرا که امسال، سال آشفته ای است و مردمان را چاره ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش را برای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده».(2)
از دیدگاه امام رضا(ع)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می داند و می فرماید: «ان الذی یطلب من فضل یکف به عیاله اعظم اجراً من المجاهد فی سبیل الله؛ آن که با کار و کوشش، در جست و جوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد».(3)
«تنها تن آدمی نیست که به کار نیاز دارد، بلکه رشد روح او وقوای معنوی و فکر و فرهنگ و تربیت او نیز بستگی به کار دارد و بی کاری، بر معنویت آدمی نیز آثاری زیان بار می گذارد. اگر آدمی، هر چه را که نیاز دارد،دراختیار داشت و طبیعت، آماده و ساخته پرداخته به او می داد و در نتیجه، اوقات خود را پیوسته به بی کاری و فراغت می گذراند، به فساد و تباهی کشیده می شد و ناگزیر نیرو و انرژی خود را در راه هایی صرف می کرد که به نابودی خود هم نوعانش می انجامید».(4)

2- پرهیز از اسراف

اسراف، سرگرانی با خداوند و نعمت های اوست. آن که در به دست آوردن حتی لقمه ای نان، «ابر و باد و مه خورشید و فلک» و ده ها عامل پیدا و پنهان دیگر را مؤثر می داند، هرگز اسراف نمی کند. در حقیقت، اسراف، پشت پا زدن بی توجهی و بی حرمتی به همه عوامل یاد شده است.
هرگز شکوفایی و رونق اقتصادی، با اسراف و هدر دادن بیهوده اموال امکان پذیر نیست، و هرگز شخص و ملت اسرافکار، به رشد اقتصادی نخواهد رسید. از این رو، اسراف، آفت کار نیز به شمار می آید، زیرا آن که هم کار می کند و هم اسراف، مانند آن است که در صندوقی که ته ندارد، پول می ریزد و بدیهی است ثروتی برای اندوخته نخواهد شد و پیشرفتی نخواهد کرد. اسراف، عامل اصلی فقر و تهی دستی نیز به شمار می رود. از دیدگاه عرفانی، نعمت های پروردگار ادراک و شعور دارند و آنگاه که بی توجهی فرد را به خود حس کنند، رخت بر می بندند و فرد را از نعمت ها محروم می کنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببینند، نه تنها مهمان سفره زندگی او خواهند شد، بلکه نعمت های دیگر را نیز به سوی خویش فرامی خوانند. در نتیجه، نعمتی برنعمت شخص افزوده می شود.
با توجه به آنچه گفته شد، امام رضا(ع) تباه سازی اموال را پدیده ای ناپسند می داند، دوستنان و پیروان خویش را از این پدیده نامبارک باز می دارد و می فرماید: «ان الله یبغض... اضاغة المال؛ خداوند، تباه سازی اموال را دشمن می دارد.» (5) «گفتنی است تباه کردن اموال و تضییع آنها که در این روایت آمده، مفهوم گسترده ای دارد و هر نوع تباهی و نابودی و فساد در اموال را شامل می گردد. تباهی و تضییع، ممکن است براثر علت هایی چند پدید آید که از جمله آنها عبارتند از: اسراف کاری و مصرف بیش از اندازه، بی اطلاعی و نبود تخصص و مهارت در مدیریت های مالی، کوتاهی و سهل انگاری در به کارگیری اموال و مانند آنها که موجب می شوند تا سرمایه زندگی تباه شود و موجب فقر و تهی دستی گردد و حتی سیر و حرکت معنوی انسان نیز دست خوش تزلزل شود. با توجه به کلیت سخن امام رضا(ع) اگر در امور اقتصادی و مسائل مالی، برنامه ریزی درست و حساب شده ای انجام نگیرد، تضییع مال خواهد بود و اگر در داد و ستدها نیز دقت لازم به کار نرود و غبن صورت گیرد، اموال، تباه خواهد شد.»(6) از این رو، امام رضا(ع) هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقی از فساد دانسته و فرموده است: « من الفساد قطع الدرهم و الدینار و طرح النوی؛ تکه تکه کردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر) و دورافکندن هسته خرما(که ممکن است بذر نخلی در آینده شود)، از جمله کارهای فاسد ونادرست است».(7)

3- میانه روی در مصرف

از فضیلت های مهم اخلاقی، میانه روی در همه کارها به ویژه میانه روی در مصرف است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «واقصد فی مشیک؛ در رفتارت میانه رو باش!» (اسراء : 29) همچنین در آیه ای دیگر می فرماید: «والذین إذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قوامًا و آنان که چون انفاق می کنند، اسراف نمی ورزند و خست نمی کنند، بلکه میان این دو، راه اعتدال و میانه را برمی گزینند». (فرقان:67)
در اهمیت میانه روی و ناروا بودن افراط و تفریط همین بس که افراط و تفریط، از نشانه های نادانی شمرده شده و حضرت علی(ع) فرموده است: «لاتری الجاهل اماّ مفرطاً او مفرطاً؛ نادان را نبینی جز آنکه یا افراط می کند یا تفریط.»(8) شیخ محمود شبستری در این باره زیبا سروده است:
همه اخلاق نیکودر میانه است
که ازافراط و تفریطش کرانه است
میانه چون صراط مستقیم است زهر دو جانبش جحیم است
از دیدگاه امام هشتم(ع) هم کسی که در مصرف، به خود و خانواده خود سخت می گیرد و در مصرف، خست می ورزد، از جاده مستقیم بیرون است و هم آن که اسراف کرده و زیاده روی می کند. امام رضا(ع)، هر دو شیوه را ناپسند می شمارد. یکی از یاران امام هشتم(ع) می گوید: از امام رضا(ع) درباره چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم. فرمود: «مخارج خانواده، حد وسط است میان دو روش ناپسند.» گفتم: «فدایت شوم، به خدا سوگند! نمی دانم این دو روش چیست؟ فرمود: «دو روش ناپسند، اسراف و خست است. آیا نمی دانی که خداوند بزرگ، اسراف(زیاده روی) و اقتار (خست گیری) را ناخوشایند می دارد و در قرآن می فرماید:«آنان که هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده روی می کنند و نه خست می ورزند و میانگین این دو را در حد قوام برمی گزینند».(9)
«از دیدگاه امام رضا(ع)، تصرفات شخص در اموال خویش، محدود است؛ یعنی این گونه نیست که حال که اموال انسان ملک اوست و به وی تعلق دارد، بتواند در آنها هرگونه که خواست، تصرف کند، بلکه تصرف اوباید در حد میانه و متعادل و به دور از اسراف و خست باشد. او هم اجازه ندارد که خست ورزد و در مصرف بر خود سخت گیرد و هم مجاز نیست که اموال خویش را ریخت و پاش نماید. امام رضا(ع) در پایان سخن خویش به کلام خداوند استدلال فرمود که در آن واژه «قوام» آمده است. مقصود از قوام؛ یعنی آن استواری و اقتصادی که موجب سامان یافتن زندگی همه افراد می شود که در آن، نه کسی محروم ماند و نه کسی بی حساب برخوردار گردد. روشن است که هر چیز آنگاه می تواند عامل «قوام» باشد و زمینه استواری چیز دیگری را فراهم آورد که در موضع مناسب خود قرار گیرد و موضع مناسب، همان حد میانه و دور بودن از اسراف و خست است. اسراف و اقتار (خست) که دو سوی حد میانه است، ضد قوامیت مال است؛ یعنی مایه قوام و سامان یابی فرد و جامعه نیست، بلکه همین مال که عامل بقا و قوام است، در حال افراط و تفریط، عامل تباهی و هلاکت فرد و جامعه خواهد بود. بقاء و دوام و قوامیت، در حد میانه و اعتدال است».(10)
گشته است در میانه روی، عمر ما تمام ما از پل صراط همین جا گذشته ایم

پی نوشت ها :

1- این مقاله برگرفته شده از سایت سازمان بسیج دانش آموزی و فرهنگیان استان مرکزی می باشد.

2- محمدرضا محمود و محمد حکیمی، الحیاة، ج 6، ص 468.
3- حسن بن علی بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 808.
4- محمد حکیمی، معیارهای اقتصادی تعالیم رضوی، صص 224 و 225.
5- تحف العقول، ص 804.
6- معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی(ع)، صص 143 و 144.
7- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 167.
8- نهج البلاغه، حکمت 70
9- شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج 2، ص 622.

10- معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی(ع)، صص 83. 88 و91.

فقر در تعالیم امام رضا

پدیده شوم فقر، از ناهنجارترین دردها در زندگی انسان است، و در ابعاد مادی و معنوی زندگی فرد و جامعه آثار و عوارضی زیان‌بار و ویرانگر دارد. فقر از دوران گذشته تاریخ‌ تا‌کنون، در اجتماعات بشری بیداد کرده و اندیشه و روان و جسم و جان و جمله هستی آدمیان را دست‌خوش تباهی قرار داده است.

قرن حاضر، با همه ادعاها و پیشرفت‌ها، بر گسترش روزافزون این پدیده در خانواده بشری افزوده و چیزی از آن نکاسته است. ماهیت شیطانی نظام‌های سرمایه‌داری غرب با زیر نفوذ قراردادن سرمایه‌ها در بخش خصوصی جهان سوم، اکثریت خانواده بشری را به تهیدستی کشنده‌ای دچار ساخته است.
اکنون در این بخش، به بررسی این پدیده در گفتار و کردار بیکرانه امام رضا علیه السلام می‌پردازیم و معنای فقر و برخی از علل و عوامل و عوارض و پیآمدهای آن را بر جسم و روح انسان جست‌وجو می‌کنیم و شیوه‌های مبارزه با مشکل بزرگ فقر را از احادیث و تعالیم و سیره رضوی می‌آموزیم:

دیدگاه‌های امام رضا علیه السلام درباره اصول اقتصادی

امامان بزرگوار، از دریچه نگاه شیعه، الگوها و اسوه‌های فکری، اعتقادی، عملی و اخلاقی می‌باشند. از این رو، گفتار، رفتار، کردار و تقریر آن بزرگواران دلیل و برهان شرعی است. بدین جهت نجات تنها در پیروی کردن از آنان منحصر شده است.

حضرت ثامن الحجج امام رضا علیه السلام نیز همواره با کردار، گفتار و رفتارش راهنمای اخلاق و اسوه عملی مردم بوده‌اند و با نشان دادن جنبه‌های نیک رفتاری و گفتاری، مردم را به سوی خیر و هدایت رهنمون می‌سازند. چراکه وی اخلاق نیاکان گرامی رسول خدا (که درود و سلام خدا بر ایشان و اهل بیت طاهرینش باد) را در وجود خود دارد.

بدون شک بهره‌مندی از تعالیم و دستورات ائمه اطهار همواره یکی از مهم‌ترین راه‌های رهایی بشریت از قید و بند شیوه‌های ظالمانه و غدار بوده است و بهره‌گیری از آموزه‌های اقتصادی امام رضا علیه السلام نیز می‌تواند یکی از راه‌های اساسی نجات انسان امروز از چنگال نظام‌های ناعادلانه اقتصادی و سیاسی جهانی باشد، آن‌گونه که امام رضا علیه السلام خود می‌فرمایند:

 رَحِمَ اللهُ عَبداً أحیا أمرنَا وَ یعَلِّمُهَا الناسَ فَاِنّ النّاسَ لَو عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنَا لا تَّبَعُونا.1

سرمایه‌داری و پول‌ پرستی از دیدگاه امام رضا علیه السلام

بینش سرمایه‌داری، زمینه‌ساز آزادی و استقلال در ثروت‌اندوزی و تکاثر‌گرایی و نادیده گرفتن تعهد و مسئولیت است و موجب تحریف مفهومی‌ مال و ملک. در برابر بینش یاد شده، بینش عاریتی و استخلافی در اموال است که از تعالیم رضوی به دست آمده است و در قرآن کریم و دیگر احادیث بدان تصریح شده و سیره موحدین عالم همیشه این بوده و هست. این بینش زمینه‌ساز عمل به تعهدها و مسئولیت‌های مالی است و دوری از شیوه‌های ظالمانه سرمایه‌داری در اموال.

سرمایه‌داری و پول‌پرستی از دیدگاه امام رضا علیه السلام نیز پدیده شوم و شیطانی است که با تعالیم پیامبران و ایمان به روز رستاخیز سازگار نیست و با رشد و تکامل انسان و زندگی عادلانه او در این دنیا نیز سازگاری ندارد.

امام رضا علیه السلام در نکوهش این موضوع می‌فرمایند: «...و البرائه ممن نفی الاخیار... و جعل الاموال دولة بین الاغنیاء...؛ (از ایمان است) بیزاری از کسانی که نیکان را از جامعه (اسلامی) تبعید کردند و اموال (مسلمانان) را میان ثروتمندان به گردش گذاشتند».1

همچنین امام رضا علیه السلام در سخنی دیگر در مذمت سرمایه‌داری و حرص مال می‌فرمایند:

اقتصاد مقاومتی در کلام امام رضا(ع)

کسب مال و ثروت هدف نیست. مال ابزاری برای رسیدن به هدفهاست. در سطح کلان، اقتصاد هدف نیست، وسیله‌ای بزرگ در راستای توفیقات بزرگ می‌باشد. هدفهای الهی و انگیزه‌های معنوی سازنده جایگاه و میزان اعتبار مال و ثروت می‌باشد. شغل پاک و درآمد حلال و اهداف زیبا در تعیین درجه احترام مال و ثروت نقش دارد.

امام رضا(ع) در تبیین درجات فضیلت «مال» فرموده‌اند: «بهترین مال آن مالی است که با آن آبرو حفظ شود و مصون بماند.
بر اساس این حدیث رضوی حفظ عرض و آبرو یکی از اصول اقتصاد اسلامی و از ارزشهای بزرگ معنوی است.
البته «عرض» در معنای اخلاق نیکو و مکارم اخلاق و نیکنامی و ناموس و عزت و افتخار نیز آمده است گرچه در معنای «آبرو» در زبان فارسی بیشتر به کار می‌رود.
بنابراین معیار فضیلت مال و ثروت در منطق اقتصادی رضوی و نظام جامع اقتصاد اسلامی، هدفهای کسب مال و راه هزینه کردن آن است.

رفتارهای اقتصادی امام رضا علیه السلام

انتخاب شیوه معتدل و راه میانه در زندگی، یکی دیگر از مهم‌ ترین شیوه‌ها و سلوک زندگانی پر برکت امام هشتم شیعیان امام رضا علیه السلام محسوب می‌شود. انتخاب این شیوه زندگی از سالمترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی است که می‌تواند به عنوان یکی از پیش‌نیازهای تحقق جهاد اقتصادی در سطح جامعه و کشور قرار گیرد. سیره زندگانی حضرت حاکی از دوری از اسراف و تبذیر است و حضرت علیه السلام اسراف را عامل اصلی فقر و تهی‌دستی به شمار می‌آوردند.

در اندیشه و سیره حضرت امام رضا علیه السلام تا حدی است که امام رضا علیه السلام این مسئله اقتصادی را در رده گناهان بزرگ قلمداد کرده‌اند و همگان را از آن نهی نموده‌اند.

کار و کسب در آمد در نگاه امام رضا علیه السلام

 هر کس صبح و شام کند، در حالى که تندرست و داراى امنیت و آرامش خاطر باشد و قوت روزانه خود را داشته باشد، گویا که همه دنیا براى او فراهم است.

کار و کوشش و یاری خدا

قال الرضا (علیه السلام) ان رجلا اتى النبى لیساله فسمعه وهو یقول: من سالنا اعطیناه ومن استغنى اغناه الله، فانصرف ولم یساءله، ثم عاد الیه فسمع مثل مقالته فلم یساءله، حتى فعل ذلک ثلاثا، فلما کان فى الیوم الثالث مضى واستعار فاءسا وصعد الجبل فاحتطب وحمله الى السوق فباعه بنصف صاع من شعیر فاکله هو وعیاله ثم ادام على ذلک حتى جمع ما اشترى به فاءسا ثم اشترى بکرین وغلاما وایسر، فصار الى النبى (صلى الله علیه و آله و سلم) فاخبره، فقال النبى (صلى الله علیه و آله و سلم): الیس قد قلنا من سال اعطیناه ومن استغنى اغناه الله. (1)

امام رضا (علیه السلام) فرمود:

مردى از شدت فقر و تنگدستى نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) آمد که از آن حضرت تقاضاى کمک نماید. شنید که رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید: هر کس از ما سۆال کند، به او عطا مى‌کنیم و هر کس از سۆال کردن بى نیاز شود، خداوند او را غنى و مالدار کند. برگشت و سۆال نکرد.

وظایف دولت در حوزه اقتصاد از دیدگاه امام رضا علیه السلام

یکی از مهم‌ترین مسائل اقتصادی در هر جامعه‌ای، نوع نگاه حکومت و دولت در رابطه با وظایف و نقش‌های خود در امور اقتصادی جامعه است. در واقع هر دولت و حکومتی، به عنوان متولی امور جامعه در زمینه معاش و امور اقتصادی نیز نسبت به و افراد جامعه انسانی خود، نقش‌ها و وظایفی را بر عهده دارد، که نوع این نگاه به مسائل اقتصادی امری بسیار مهم در سیاست‌گذاری‌های اصولی و راهبردی یک نظام محسوب می‌گردد.

در این رابطه جهت بررسی نقش‌ها و وظایف حکومت و دولت و مسئولیت‌های اقتصادی حکومت و دولت برای جامعه انسانی از نگاه مکتب و سیره رضوی علیه السلام ، در این بخش ابتدا نگاهی می‌اندازیم به سخنان امام رضا علیه السلام در رابطه با نقش‌ها، وظایف و مسئولیت‌های اقتصادی دولت و حکومت که خظاب به حاکم وقت (مأمون، خلیفه عباسی) بیان شده است.

رسیدگی حاکم شرع به مشکلات اقتصادی جامعه و از جمله برطرف کردن نیازهای اقتصادی مردمان آن جامعه و همچنین موضوعات اقتصادی و رفاهی نظیر برطرف ساختن فقر و محرومیت از جامعه، از دیدگاه امام رضا علیه السلام ؛ جلوه دیگری از جهاد اقتصادی به شمار می‌آید.